Sona Gevorgyan

Արժանացել է Գրքի երևանյան միջազգային ութերորդ փառատոնի գրական մրցույթի «Արձակ» անվանակարգի «Առաջին մրցանակ»-ին:

Երևան, երեքշաբթի, ուշ կեսօր Հալաբյան փողոց

Սովորությանս համաձայն կոշիկներիս ավելի հաճախ եմ նայում, քան դիմացս․

Եթե երկրաչափական ֆիգուր, ապա եռանկյունի,

Գնում եմ տուն․

Եթե գույն, ապա մուգ կապույտ,

Դանդաղ եմ քայլում, որ ոչինչ չվրիպի․

Եթե բնության մաս, ապա ձմեռային անտառ,

Դիմացս չեմ նայում՝ համաձայն սովորությանս․․ այդ ուղղությամբ նայելը թեթև գլխապտույտ է մշտապես առաջացնում․․․

Եթե ձայն, ապա աքաղաղի կանչ,

Դանդաղ, այնքան, որ ոչինչ չվրիպի․․․ և ոչ ոք հենց այնպես չանցնի իր տեսադաշտով, իր բոլոր մյուս զգայարաններով, իր հյուսվող տեքստի տարածության միջով․ և ես՝ նույնն է, թե ինքը, այսինքն՝ հեղինակը, շարունակում է դանդաղ քայլել՝ դեպի մոտակա ավտոբուսի կանգառ․

Եթե կերպար, ապա Դոն Կիխոտ,

Առնչվել․ շունը մոտենում է կոշիկներիս ու հոտոտում․ մոտենում եմ աչքերին, ու ձեռքի ափս սիրում է նրան․ չի գռմռում․ շատ դանդաղ բաժանվում ենք․ տիրոջ դեմքին կենդանասերին հատուկ երջանկության ժպիտն է․

Եթե ռեժիսոր, ապա Փելեշյան,

․․․հինգ օր է հիվանդանոցներից դուրս չենք գալիս, ասում են՝ սալմոնելոզ, սուր ցավեր ունի աղիներում․․․

․․․լսի՛, էն քննությունս հանձնեցի, էսօր կարամ հանգիստ Արամի հետ Սևան գնամ․․․

․․․ախպե՛ր, ակումուլյատորը նստելա, էն լարդ կտա՞ս մի հատ դնեմ զարյադկի․․․

Եթե շարժում, ապա թռչնի,

Գետնանցման տակ ծաղիկներ վաճառող տարեց կինը խոսում է հնդիկ երիտասարդի հետ՝ տնային բույսերի խնամքից, քիչ կողքին՝ ելքի աստիճանների մոտ, պառկած է միջին տարիքի տղամարդ՝ կիսաիջած տաբատով․ ալկոհոլի հոտ։

Եթե մեկ խոսք, ապա լռություն,

Տասնհինգ աստիճան վեր, քսան քայլ առաջ․․․ և կանգառը լեփ-լեցուն է մեկնողներով։

Ես շատ դանդաղ մոտենում եմ ավտոբուսի կանգառին, և սկսում է ի՛մ սպասման ժամը․․․

Մեկ, երկու և երեք ժամ՝ շարունակ ճանապարհել մեկնողներին․ ծանրությունից հևացող ավտոբուսը կանգ է առնում, դուրս շպրտում ժամանողներին ու արագ շունչ քաշելով՝ նորից մի կերպ կուլ է տալիս մեկնողներին իր դռներով և արագ անհետանում․

Դատարկ կանգառ, ազատ նստատեղ, տասնհինգ րոպե և նորից՝ լեփ-լեցուն կանգառ, զբաղված նստատեղ, սպասման մեջ հայտնված մեկնողներ․․․

Այս կանգառի նստատեղին այսօր ամենաերկարը ես եմ նստել․ այստեղ է, որ մտածել եմ Ձեր մասին․ Դուք սկսել եք գրել երեսունից հետո, և՝ Ձեր կյանքը փոխվել է։ Ես էլ եմ սկսել գրել երեսունից հետո․․․

Ես նայում եմ դիմացի մայթին ապրող հսկային՝ շատ դանդաղ․․․ վերևից ներքև՝ տերև առ տերև․

Որոտ կլինի՞ այսօր, մտածում եմ, ինչպես նախորդ երեք օրերին էր, (իսկ ինչ սիրուն էր միգախառը, թանձր մառախուղը այդ բարձր սարերում)․

գուցե․․․ բայց դեռևս՝ նուրբ օդի ձայն, նուրբ քամու քշշոց, զեփյուռ, նրբին լռության ձայն, մնջություն աղոթարարի․․․

Հեղինակը սկսում է գրել․․․

***

Հանդիպել Չաքին

Երևան, չորեքշաբթի, ուշ երեկո Բոքսի քուչա

Հու՛հ, հու՛հ, հու՛հ․․․ Մարզասրահ․

հու՛հ, հու՛հ․․․ հուուու-հու՛հ․․․ առաստաղից ծանր իջած, մեկումեջ պատառ-պատառ կաշեպատ տանձիկներ, չուգունե գնդիկներով մարզաքարեր՝ պատուհանագոգերին, պարաններ՝ կառչած քերած պատերի կիսամեռ մեխերից, քրտնքահոտի հիշողությամբ լոգախցիկներ, հատակին հարվածներից կաթ-կաթ հետքեր՝ չորացած արյան, մկանուտ բազուկներ, սալջարդ քթեր, անքնությամբ լցված աչքեր, սրտ-խփոց։

-Դե՛հ․․․ լա՛վ ա, նորից, խփի՛․․․ տակից․․․ ոտքերդ աշխատացրու․․․ լսի՛․․․ Սաքոն․․․ կորպուստդ՝ ուղի՛ղ, խփի՛, նորի՛ց, հարվա՛ծ՝ երկուսը, հետ, առաջ, հետ․․․ ուդաաա՛ռդ, պատրա՛ստ․․․հեեյ, լա՛վն ա․․․ մի հատ էլ․․․ նորից, Սաքոն չի գալու՞ էսօր․․․ մկաններդ թուլացրու․․․ տակի՛ց․․․

-Սաքոն, հու՛հ․․․ Ղռեր ա, Ռա՛ֆ, հու՛հ․․․ պետք ա մեկին տեսներ՝ հու՛հ․․․ ընգերուհու մոմենտով․․․

-Ասա, հերիք ա էլի, ախպե՛ր, ինչ էլ հավես ունի․․․ լսի․․․ Դե՛ն, մի քիչ բայց պետքա շնչառության վրա աշխատել․․․ հիմա՝ ձեռնոցներով, հագի՛ր դրանք․․․

Փոքր հրապարակին մոտ՝ ներս ընկած բակում, տղերքը բոքս էին պարապում, մեկ-մեկ իրար հետ էին կպնում, մեկ-մեկ համայնքային բոյեր էին անում․ օրուգիշեր պարապում էին, չգիտես՝ self-improvement-ի, թե՞ self-destruction-ի համար։

Դենիին մի տասը տարի կլինի, որ ճանաչում եմ, փոքր եղբորս տարիքին է, դե հիմա էլ ի՞նչ փոքր, արդեն մեծ մարդ ա, լավ մարզավիճակում, ճիշտ ա հաճախ ա կռիվներում հայտնվում ու ուժեղ լինելը չարաշահում ա, բայց մեր պարապմունքներից չի բացակայում, շատ ենք մտերմացել․

-Ապեեե՛ր, կարևորը չանիդ չուտես, թե չէ՝ վերջ։

-Ռա՛ֆ, Ռա՛ֆ, դու էլ թողես՝ մենակ հարձակվեմ․․․

-Հեհե, բա, բա․․․ բա գիտե՞ս՝ Չաքը քաղաքում ա․․․

***

Անձնական գրադարանի գրքերից մեկում պահված նամակը՝

Չաք Պ․-ին՝ Դենիել Վ․-ից

Հարգելի՛ Չաք,

Այդ ողբերգական օրից անցել են տարիներ, և մինչ օրս իմ մտքերը ինձ հանգիստ չեն տալիս։

Ամեն օրս սկսել եմ Ձեր մասին մտածելով․ ինչու՞ այդպես պատահեց, այդ ամենի մեջ չկար ոչ ի՛մ, ո՛չ Ձեր մեղքը, բայց ես չեմ կարողացել հանգիստ ապրել։

Երկար եմ մտածել Ձեզ գրելուց առաջ, որովհետև չգիտեի՝ ինչ ասել Ձեզ, ինչպե՞ս Դուք կարձագանքեիք իմ այս քայլին, բայց ինձ համար շատ կարևոր է Ձեզ հետ խոսելը, կապի դուրս գալը Ձեզ հետ։

Ես անհամբեր կսպասեմ Ձեր որոշմանը։

Հարգանքով՝

Դենիել

Ես այդպես էլ չուղարկեցի նամակը՝ կարծես սպասելով հարմար օրվան, կարծես վախենալով ուղարկել այն, ձգձգելով այդկերպ նրա հետ հնարավոր կապի դուրս գալը, բայց Ռաֆն ասաց, որ նա այստեղ է, մեր քաղաքում։

***

Երևան, հինգշաբթի, ուշ երեկո Չարբախ

-Ձեր կյանքը նույնկերպ ծայրահե՞ղ է եղել, ինչպես օրինակ Ձեր գրվածքներն են՝ էքստրեմալ, բացառիկ անսովոր բաների մասին։

-Ո՛չ, իմ ամբողջ կյանքն ինքն իրենով նման է եղել հոգևորականի կյանքի և ես քահանայի պես էի ապրում․ մարդիկ մոտենում էին ինձ և պատմում իրենց ամենասարսռազդու պատմությունները։ Նրանք պետք է մեկին խոստովանեի՞ն, և այդ մեկը կարող էի լինել նաև ես։

-Ինչպե՞ս եք հաջողել, որ մարդիկ պատմել են Ձեզ իրենց ամենամութ պատմությունները։

-Ես կոչում եմ դա փոքր ձուկ օգտագործել՝ մեծը ստանալու համար։ Օրինակ՝ ես մի պատմություն էի գտնում, մի անեկդոտ, որն իրապես համարում էի հետաքրքրաշարժ և հանձնում էի խոսակցության ընթացքին․ ամեն անգամ, երբ ներկայացնում էի այդ փոքրիկ անեկդոտը, խոսակիցների մեջ գտնվում էր մեկը, որ ունենում էր նմանատիպ փորձ, բայց այն՝ էլ ավելի էքստրեմալ էր իր բնույթով։ Մարդիկ մրցում են խոսակցության ընթացքի մեջ․ փորձում են իրենց մասնակցությունն ունենալ ու ավելացնել որևէ բան արդեն առկա եղածի վրա։ Այսպիսով, այդ տարօրինակ անեկդոտը, որ ես առաջ էի բերել խոսակցության մեջ, որը կարող էր նաև իմ կյանքից լինել վերցված, րոպեի մեջ ծածկվում էր /ինչպես երկնային մարմիններն են մեկը մյուսին ծածկում/ մեկ ուրիշի կյանքի պատմության օրինակով՝ համարյա միանման, բայց դե առավել էքստրեմալ տարբերակով։ Այնուհետև, երրորդ մարդն է շտապում մասնակցել՝ ծածկելով նախորդ անեկդոտը, և ես այդկերպ հասկանում եմ, որ այս ընդհանրական իրադարձություններն են, որ մարդկանց մեծ մասին միմյանց հետ կապում է, և ես փնտրում եմ այդ երևույթի դրսևորումներից ամենաէքստրեմալը կամ ամենաէքստրեմալին։

Նա երկար տարիներ լրագրությամբ է զբաղվել․ հատկապես հետաքրքրված էր ծայրամասային համայնքներով ու հաճախ էր գալիս Չարբախ՝ փախստականներով բնակեցված հանրակացարաններ՝ մարդկանց մասին հոդվածներ պատրաստելու։

Ես մտածում եմ, որ իր վերադարձով հնարավոր է այցելած լինի այն մարդկանց, ում հետ տարիներ առաջ ու տարիներ շարունակ աշխատել է, պատմել նրանց դժվարություններից․ նրանց մեջ կլինեն մարդիկ, որ գուցե հետը կապի մեջ են, ու այդկերպ գուցե կարողանամ տեսնել նրան։

Ես երկու հսկա հանրակացարան-շինությունների առաջ կանգնած եմ։ Տպավորություն է, որ այստեղ արդեն եղել եմ․ նրա հոդվածներն ու պատումները մինչ օրս կարծես չեն

հնացել կամ Չարբախն է՞լ դեռ չի փոխվել։ (Նա կախվածութուններ ունեցողներին համակրում է․ իր հոդվածն ամբողջովին դրա մասին է․ ասում է, որ աշխարհում, որտեղ բոլորը սպասում են պատահական աղետի կամ անսպասելի հիվանդության՝ դե մեռնելու առումով, ապա կախվածություն ունեցողը ունի գիտակցության մեջ այն հանգստությունը, թե ինչ է իրեն սպասվում իր ճանապարհին։ Նա ինչ-որ չափով կառավարում է իր ճակատագիրը, և նրա կախյալությունը իր մահվան դրդապատճառը ամբողջական անակնկալ լինելուց հեռու է պահում)։

-Տիկի՛ն Ասյա, ես Դենին եմ, Դուք ինձ չեք ճանաչի, բայց ես Ձեզ կարողացել եմ գտնել հարցուփորձից՝ հարևանության մեջ, ու նաև տարիներ առաջ գրված լրագրողի հայտնի հոդվածից՝ Ձեր երկու անչափահաս աղջիկների մասին։ Ես գիտեմ, որ նրանք երկուսն էլ այս պահին Ձեզ հետ չեն ու բուժման ընթացքի մեջ են, բայց գուցե Ձեզ լրագրողը այցելե՞լ է՝ իմանալու աղջիկների հետագա կարգավիճակից։

-Ո՛չ, նա ինձ մոտ չի եկել։ Դուք, նույնպես, այլևս իմ տան դուռը չփորձե՛ք գալ։ Ցտեսությու՛ն։

Ես իջնում եմ հանրակացարանի աստիճաններով, ու ամեն աստիճանը կարծես արտացոլում է այդ տիկնոջ դեմքը՝ ծռմռված, երևի բազմակի կաթվածներից, և այստեղ եմ հասկանում հոդվածագրի՝ ամենասարսռազդու պատմություններին առնչվելու համառության աստիճանը։

***

Կապան, ուրբաթ, կեսօր Ռաիսայի տանը

Երկհարկանի առանձնատան պատշգամբում կանգնած՝ ինձ էր սպասում նրա վաղեմի ընկերը՝ Ռաիսան։ Իր փարթամ գանգուրներն ու լցոնած շուրթերը շատ են փոխել նրա իրական արտաքինը։ Ռաիսան ինձ համար երիցուկով թեյ է պատրաստել, ու սեղանին դրված է նաև տնական օղի և ծառից նոր քաղած արքայանարինջների ճյուղ։

Նախորդ օրը հեռախոսազրույց էինք ունեցել, ու շատ զարմացել էր՝ Չաքի մասին իմանալով։ Ինքը երկար տարիներ լռել է, ու կապ չեն ունեցել միմյանց հետ, անգամ հիմա ցանկություն չունի հանդիպելու, բայց ինձ օգնելու համար՝ կանչեց իր տուն, իրենց համատեղ ճամփորդական նոթերով ու հուշերով կիսվելու։

-Նա օրորոցայիններ էր երգում, մեկը մյուսի հետևից․․․ ասում էր, որ մայրն էր իր համար օրորոցայիններ երգել, ինքն էլ՝ ինձ համար, երևի մոր պես ինձ շատ է սիրել։ Խենթանալու բան։ Հիմա նրան տեսնել, մեղմ ասած, չեմ ուզում, բայց ինձ համար թանկ են մեր համատեղ հուշերը, մեր ֆոտոալբոմները, մեր՝ միմյանց գրված տողերը․․․ իմ տաղանդավորն էր նա։

Ռաիսայի եղունգները կապույտ ներկով են ներկված, նա աջ ձեռքում ծխախոտ ունի, իսկ ձախով թերթում է կանաչ կազմով օրագիրը՝ դեղնած եզրերով, ամեն ծխի ներքաշումից հետո տևական հազում է, հետո խռպոտ իր ձայնով քմծիծաղ տալիս ու ստվերաներկով հարուստ աչքերով սեթևեթում՝ անցյալի մասին հուշերը վերապրելով։

-Մեր ճամփորդական նոթերն են այստեղ ու մեր լավ օրերից՝ պատկերներ՝ Սան Սեբաստիան, Պասկո, Պալերմո․․․ մեր առաջին հանդիպումը՝ բժիշկ Մարտինի տանը, ասում էր՝ Մա՛յք, մենք շատ երջանիկ օրեր ենք ապրելու իրար հետ, ես դա զգում եմ․․․ կամ մեր առաջին համբույրը, էս մյուս նկարում կտեսնես, թե․․․

-Ռաիսա, շնորհակալ եմ ու շատ ուրախալի է, որ դու նրա մասին միայն լավն ես հիշում, բայց ես եկել եմ ձայնագրության համար։ Այնտեղ նա քեզ պատմում է իր ծնողներից․․․

-Ձայնագրությունը, այո, կա, բայց այն անգլերեն է, և այո՛, մենք խոսում ենք հիմնականում նրա հորից․․․

-Տուր ինձ ձայնագրությունը, խնդրում եմ, դու գիտես, որ այն ինձ շատ կօգնի․․․

-Դե ինչ ասեմ, ես բարի եմ, բարի․․․ շատ բարի, կուղարկեմ հեռախոսիդ։

-Շնորհակալ եմ Ռայա, դու շատ սիրունն ես, տեսքդ՝ շատ լավը, ցտեսություն։

-Շնորհակալ եմ Դեն, սիրունը՝ սիրուն, բայց հակառետրովիրուսայինների վրա եմ նստել։ Նրա հե՛րն էլ անիծած։

***

-Your relationship with your parents was good?

-It was good, it was good you know, um, but boy…

-Your father…

-My father, uh when he was about three years old his father had come back from working in the shipyards in Seattle during World War Two and the family story is that he had taken a block and tackled it the head he’d come back a different person and at one point he had flown into a rage accusing my grandmother of adultery and at the time most of the uh most of their kids were at school and my father was at home and I believe there was another sibling at home my father was about three and there was a gunshot and my father went around this this this Farmhouse up in the Idaho mountains looking for his mother and couldn’t find his mother and he periodically he had to hide underneath his bed and his father was walking around the house carrying a shotgun uh calling for my father uh in effect trying to find my father to kill him also that my my…

-So your your grandfather suspected his wife of…

-Adultery and he subsequently shot her shot the other child who was home uh walked around the house trying to find my father to shoot him and then ultimately shot himself so it was a murder suicide and uh and then growing up we were always told that they had died of diphtheria and then around the age of 21 I was home for Christmas and my mother said uh oh by the way it wasn’t diphtheria, she told me about the murder suicide and uh and I said so what bedroom where were they shot where were they killed and uh she got this funny sad look and she said do you remember that yellow bedroom that was off the kitchen that yellow bedroom with no windows and I said yeah that was the bedroom we kids had sleep in every summer when we went to visit and she said uh I felt so bad turning off the light and leaving you four kids to sleep in that room every night and uh it was the creepiest room it had no windows it had just a door into the kitchen it had a rollway bed and it was that bed under which my father had hid to save

his life and it was on that bed that my grandmother had been killed and then uh I realized that for all those summers we’d also slept on that bed uh it was just a it was a relief to hear the truth um but it was also kind of an ick moment to to find out that you know very little of that house had changed and because there was no one to had the household his older brother had to be called home and his older brother had had gotten married moved to Seattle and had created his own life and I believe there were 16 siblings all together and the older brother um my Uncle Pete was so angry about this that uh that he was uh fantastically abusive and he would just beat the younger kids because he was a young man he was probably 19 or 20 and suddenly he was in charge of this whole brood of kids in this in this house in the middle of nowhere and he beat my father so badly that uh at one point my father decided that he was going to leave home he was going to just to set out and my father was I think about 8 or 9 at that point so he ran away from home and at one point he had been picked up by a farmer who said come out to my farm in Moxy which a Moxy is nothing it’s a rail stop in the middle of nowhere and you can work on my farm and I’ll give you a place to stay and something happened that very first night that my father was at this farm in Moxy and something that my father would never talk about but he ended up running away from that farm in the middle of the night and he was arrested for vagrancy and put in jail in walawala and he did talk about that he did talk about the worst part of his life was being in jail as an eight or nine-year-old kid and how he could see a a clock tower through his cell window and eventually one of his married sisters my Aunt Mary uh showed up and took custody of him and he was raised the rest of his growing up with her so that’s my father’s growing up…

-And he must have been heavily affected by that… losing his mother at such a young age…

-He was he he ended up having this enormous life of pursuing women, he was good-looking and he was very robust in in his high school annual pictures he he he looks like a grown man he’s so muscular and his muscles are so defined that he looks more like the coach than he than he does like a player on any of the teams and Dad was always very attractive and very charismatic and he could talk to anyone and he also had this kind of gift for the grand gesture the first time he got marries after my parents divorce uh he decided that he was going to and I’m going to backtrack right here um years ago when I was in college some friends and I went to Vancouver British Columbia to sell ecstasy in the bars we took up smuggled all this ecstasy into Canada and we were going to go out to nightclubs and just sell it pay for our whole trip make a bunch of money go back to the University of Oregon where we were students and so one night we had taken ecstasy we’d sold all of our stock we were all were laying around the floor of uh the Nelson Place Hotel on Granville Street and nobody could sleep so people were saying what’s your strangest memory and my best friend a guy named France uh who is now an architect he said that when he was a kid growing up in but Montana his parents had sent him to stay with friends of theirs hundreds of miles away and the friends had a flourish shop and he was supposed to work there all summer and and earn money and at one point these people at the flourish shop they they woke him up way before dawn like 2 or 3 o’clock in the morning and they had him load enormous amounts of flowers wreaths and garlands and all these flowers into into vans and they drove these vans across the desert for hour after hour in the middle of nowhere and they waited next to a railroad sighting and finally around just before dawn a train came over the horizon and it pulled into this railway siding it was the amp track Empire Builder headed from Portland to Whitefish Montana and France and everyone had to decorate this entire train with all these flowers and they had to build a little scaffolding on top of the engine and people were waking up on the train and they were cursing France for for why has the train stopped why are you decorating this train with flowers and eventually France said a car full of

people got out arrived including a bagpipe player and these people climbed up on top of the engine and the bagpipe player played as the sun was coming up in the desert and it was incredibly freezing cold and a man got up with a minister and a bride and they got married on top of the engine while there was a small wedding party and as soon as the ceremony was over uh France and crew they had to strip the train so that it could continue along its way and at the first beat of silence I said France that that guy who got married on the train that was my Dad.

And this was decades before I met France and so the guy who is now my best friend in college when he was my age as a little kid had decorated this train because my father had this great idea that he was just going to stick it to my first mother he was going to stick it to his first wife by having this enormous wedding on a train that was going to be a big publicity stunt to prove how much more he loved the second woman than he loved his first wife and at the time in mid 70s I’m there in a leisure suit and some sort of macain necklace as part of this wedding party shaking because it’s so cold with this bagpipe player and this screaming bagpipe on top of a train full of angy people in the desert because my dad just wants this this giant stunt… afterwards we got off the train they stripped the train we went to this hall for the wedding reception, it was such a strange day but then 25 years later to find myself in school on ecstasy laying on the floor in a hotel hearing this story from somebody who at that time had been a total stranger was just so bizarre and disturbing and incredible…oh boy, my father was always doing those gigantic gigantic things he was kind of a showman but he also really wanted to host these experiences for people even if it meant sort of playing the fool he wanted to create this thing this event that people would remember

-And your father, you eventually lost him…

-Dad was always looking for the right woman in effect always looking for his mother the way he was looking for her the day that she was killed

--------------------------- ընդհատվեց --- ----- ---- ----- ----- she --- went- to- the- house with him uh the ex-husband followed them there the ex-husband shot them both uh they managed to drag themselves into the house the ex-husband set fire to the house and the medical examiner said they died of the gunshots not the fire. Anyway, they’re in this house they’ve been shot the house is on fire uh the murderer has left the scene and ultimately what saved my father’s body was that in the house he hid underneath a bed just as he had hidden underneath the bed to avoid his murderous father and the bed had fallen in such a way that it kind kind of completely sheltered his body it kept his body from being burnt.

***

Սովետաշենի բերդ, շաբաթ, կեսօր

Սպանության գործով ամբաստանյալը դատապարտվել է 15 տարվա ազատազրկման։

Նախկին կնոջ և նրա սիրեկանին սպանելու մեջ մեղավոր է ճանաչվել Ռ․Մ․-ն։ Նա դատապարտվել է տասնհինգ տարի ժամկետով ազատազրկման, դատավոր Գ․Մ․-ն որոշել է նրա խափանման միջոց կալանավորումը թողնել անփոփոխ։

Մեղադրական եզրակացության համաձայն՝ Ռ․Մ․-ն հետևել է նախկին կնոջն ու նրա սիրեցյալի տեղաշարժին և հասնելով այն առանձնատուն, որտեղ վերջիններս հանգրվանել են, սառը զինատեսակից կրակել է նախկին կնոջն ու նրա սիրեցյալին։ Տեսնելով, որ տուժողները մահացած են, Ռ․Մ․-ն կրակի է մատնել տարածքն ու հեռացել։

***

(Ես քեզ տարիներով չեմ կարողանում տեսնել, հայրիկ․․․ Դու ինձ արգելել ես գալ քեզ տեսակցության)։

***

Երևան, կիրակի, վաղ առավոտ Ձկան խանութ

Ձկնապուրի բաղադրիչները

1500 գ․ թառափ

100 գ․ շաղգամ

200 գ․ գազար

1 հատ սոխ

50 գ․ նեխուրի ցողուն

100 գ․ սամիթ

1 հատ պրաս սոխ

200 գ․ ցուկկինի

50 մլ․ սոյայի սոուս

0.50 թ/գ․ աղ

1 հատ լիմոն

⅕ թ/գ․ սև պղպեղի գնդիկներ

30 մլ․ բուսական յուղ

Ձկնալի հինգշաբթիները տան անբաժան մասն էին, օղին ու թթուն՝ տղամարդու սիրելի հավելումը։ Կինը առավոտից նախապատրաստվում է երեկոյան ճաշին․

Թառափը դնում է մաքուր տազի մեջ ու եռման ջուր լցնում, այդկերպ հարմար է մաքրվում լորձից և կոշտ ոսկրային թեփուկներից։ Լորձը կմաքրվի, իսկ թեփուկները հեշտությամբ կհեռացվի դանակով։

Արգանակը պատրաստելու համար գլուխն ու պոչն է կտրում, եփելուց առաջ հանում մաղձերը՝ բացելով մաղձի ճեղքերը /ականջները/․ բռնելով մաղձերը, ամրացման կետերում կտրում է սուր մկրատով։

Գլուխն ու պոչը արդեն կաթսայի մեջ են՝ կրակի վրա։ Խոշոր կտորներով կտրտած բանջարեղեն․․․

Եռացող գլուխ․․․ առաջացած փրփուրի հեռացում․․․

Մեկ ժամ անց, կինը հանում է թառափի գլուխն ու բանջարեղենը, և հասունացած արգանակի մեջ է ավելացնում մաքրած ձկան մարմինը՝ մեծ կտորով, հասցնում եռման աստիճանի․․․

Եփելուց հետո թառափի միսը հանում է արգանակից, հեռացնում մաշկը և աճառը․․․ քամում է արգանակը, ավելացնում դրան նախօրոք տապակած բանջարեղենը․․․

Աղ, պղպեղ, սոյա․․․

Կտոր-կտոր միսը ափսեներում՝ ապուրամաններում․․․

Տղամարդը բարձր կարդում է ձեռքի թերթը՝ «Ձկնապուրի սիրահարները չհիասթափվեն հանկարծ» խորագրով հոդվածը՝

Երևան թերթ, Թիվ 81 (343), 9-12 նոյեմբերի, 2007թ․

Իսկ թե ինչ ձկներ են լողում Գետառում, թե ինչու է Գետառը գետ դառնում, ինչ քաղաքական կամ ոչ քաղաքական պատվեր է լողացվում այդ չեղած գետում, թե ինչպես է չեղած գետը հընթացս դասվում պետական արգելոցների շարքը, դա էլ արդեն թողնում ենք սենսացիայի սիրահարների խղճին ու տրամաբանությանը։

Այնպես, որ՝ Գետառը ձուկ բռնելու տեղ չէ։ Մ․Ա․

(Գետառը ձուկ բռնելու տեղ չէ․․․ բայց շատ խանդոտ ես, հայրի՛կ)։

Թառափից պատրաստված ձկնապուրը պատրաստ է, կինը մատուցում է տաք վիճակում, կիտրոնի կտորներով։

***

Մտնում եմ ձկան խանութ՝ թառափ գնելու։ Վաճառողը հայրիկի վաղեմի ընկերն է ու գիտի՝ ինչ ձուկ տա ինձ։ Հարցնում է հայրիկից, աչքերիս համարյա չնայելով, պատասխանում եմ, որ մոտն այցի չեմ գնում։

Մեկ հարված գլխին և ձուկը թպրտում է․․․

Մկանների աշխատանքն եմ տեսնում, բավականին ժամանակ, հետո ձկնավաճառը տոպրակով պատում է մարմինը ու տալիս ինձ։

Ես վերցնում եմ ձկան անշունչ մարմինը և պտտվում մարմնով դեպի դուռը։

Դուռը բացվում է, ներս է մտնում, դուրս եմ գալիս․․․ և ուսիս հարված՝ մեկ այլ ուսով․ ձուկն ընկնում է գետնին, կռանում եմ վերցնեմ, ինձանից շուտ է հասնում ձկանը, մատները տոպրակի բռնակների անցքերում են, մեկնում է ինձ, մենք նայում ենք իրար և ես ճանաչում եմ նրան․

ՉԱ՛Ք․ CH-U-CK

***

Երևան, կիրակի, վաղ առավոտ

Second-Hand Shop

Նրանք վերջապես հանդիպեցին, Դենին ու Չաքը, սպանողի որդին՝ սպանվածի որդուն։

Ինձ համար առավել հեշտ կլիներ պատմությունն ավարտել ձկնապուրի հոտի շուրջ նրանց համատեղ ճաշի բնութագրմամբ, բայց ես չեմ կարող անել այդպես, քանի որ չգիտեմ, չգիտեմ, թե ինչ եղավ հետո․․․

Ու ոչ ոք չգիտի, ոչ ոք չգիտի․․․

Կամ գուցե փոխե՞նք պատմության հեղինակին․․․

Վաղուց է՝ մի էսպիսի կաշվե բաճկոն եմ փնտրում, մի քիչ հնաոճ, բայց չհնացող․․․ նույնիսկ հետաքրքիր գործվածք ունի եզրագծող, բայց մի քիչ քրքրված է․․․ ոչինչ՝ ինքս կվերականգնեմ տեսքը, բայց հո պատկերացմանս մեջ առկա բաճկոնն է․

-Ի՞նչ արժե։

-Մոտեցրե՛ք, կշռե՛մ․․․ ըստ քաշի է գինը։

960 գրամ՝ 9000 դրամ. վճարում եմ ու նոր գնված վինտաժ բաճկոնը ձեռքիս՝ դանդաղ քայլում եմ մոտակա ավտոբուսի կանգառ։

                                                         Աստված պահում է ամեն ինչ…

Պտղաձոր

Մաս առաջին                                                                  

Մեկնում

Գոլորշապատ ապակու մակերեսին ցուցամատով նկարած «սիրտը» սրբեց նույն ձեռքի ափով. հայացքը տվեց անհետացած պատկերից առաջացած ջրի հոսող մանրակաթիլներին և խիզախորեն խորասուզեց ապակուց այն կողմ բացվող տեսարանի մեջ, ապա բարձրում՝ միաձուլելով մոխրակուտակ երկնքից ծիկրակող արևաշողերին, հիշեց սրտում թաքցրած ամեն լուսավոր բան։

Ես նայում եմ պատուհանից դուրս և այնտեղ՝ միլիոնավոր կիլոմետրեր վերևներում, ջրի գոլորշու խտացումը բացառիկ է․ իրար հպվող ու փաթաթվող, իրար մեջ մխրճվող, իրար կուլ տվող ամպեր․ իրարից փախչող, իրար կորցնող ու մեկ ուրիշ տեղ գգվող խիտ ամպեր։

Շարժվում է սպիտակ «Ford» մակնիշի բեռնախցիկով մարդատարը․ շարժվում են ամպերը։

Վաղորդայնից ճամփա ընկած մեքենան նախատեսված էր մեծ թվով ուղևորների համար, կարգին-սարքին էր, պատրաստ տեղավորելու բոլոր-բոլորին, բայց ճանապարհ էին գնալու միայն չորսը, չորսն էլ՝ կին։

398 կմ ձգվող այդ ճանապարհին էլ հանդիպեցին «ՆախԿին կինոռեժիսորը», որ երկար տարիներ այլ տեղերում ապրելուց հետո, վերադարձել էր տուն ու կարոտը փարատելու համար ճամփաներից մեքենան չէր կտրում, «Ծանր շնչող աղջիկը», որին ճանապարհի կեսից էին վերցրել ու պարզվեց տուն-տեղ կորցրած մեկն էր, «Հեռու ճամփի ընկերը»՝ երրորդը անծանոթներից, որ վաղը Մոսկվա էր թռչելու և ««Սիրտ» նկարող աղջիկը»:

Երաժշտությունը հմուտ էր ընտրված՝ երկար ճանապարհներին սովոր վարորդի կողմից։ Միացավ հենց այն պահից, երբ մեքենայում գտնվող անծանոթները հասցրել էին այնքանն իմանալ միմյանց մասին, որքան հնարավոր է բոլորովին իրար անծանոթ մարդկանց դեպքում ճանապարհ գնալը հաճելի դարձնելու համար, և ոչ ավելին՝ ու ահա թավշյա ձայնով երգչուհին երգում է՝

Չեմ վախենում ճանապարհից Je n'ai pas peur de la route

Faudrait voir, faut qu'on y goûte Պետք է տեսնել և համտեսել

Երիկամների խոռոչում` ոլորապտույտներ Des méandres au creux des reins

Et tout ira bien là Եվ ամեն ինչ լավ է լինելու

Քամին է մեզ տանելու առաջ Le vent nous portera

-Տարիներ առաջ բոլոր գյուղերով շրջում էինք ու նկարահանում՝ հեռուստաընկերության պատվերով։ Ես դեռ շատ երիտասարդ էի ու տեսախցիկ բռնողն էի, իսկ ինձանից մեծերը հարցազրույցներն էին անում, գյուղերը շատ տարբեր էին իրարից, հիմնականում վավերագրում էինք կենցաղը, աղքատությունը շատ էր․ ամեն ծակնուծուկը հասցրել եմ տեսնել։ Հետո գնացի Լեհաստան ու էնտեղ էլ աղջիկ ունեցա, հիմա մորս ու աղջկաս հետ տեղափոխվել ենք Լեհաստանից այստեղ, տուն եմ գնել․․․ ճանապարհի հենց բերանին է, ցույց կտամ, հենց հասնենք մոտակայք։

-Երեկ ուշ ժամի, որ զանգեցիր, չկարողացա մերժել՝ հարյուր տարվա ծանոթներ ենք, քեզ մենակ ճանապարհ չէի թողնի գնայիր։ Ես էլ ըտենց մի օր տոմս վերցրի հավաքածս գումարով ու գնացի Ռուսաստան։ Սկզբում շատ դժվար էր, չգիտեի՝ որտեղից սկսել, հետո ծանոթ միգրանտներից մեկը առաջարկեց շուկայում միրգ վաճառեմ․․․ մեկ, երկու, գործը գլուխ եկավ, կարողացա հանրակացարանից տեղափոխվել առանձին ապրելու, մեկ-մեկ տուն փող էի ուղարկում, սկսեցի հաճախակի գալ-գնալ, հիմա կարելի ա ասել, որ երկկենցաղի պես եմ ապրում, մե՛կ էստեղ, մե՛կ Ռուսաստան։ Վաղը թռիչք ունեմ, հասնենք տեղ, ժողովրդին իջեցնենք, տեղավորենք ու վերադառնանք, «ի յա՛, պոլիծե՜լա»։

-Ես էլ նոր եմ տեղափոխվել էս կողմեր, իմ ու ամուսնուս ազգուտակի հետ հիմա Աշտարակ ենք ապրում։ Իմ սեփական տունն ու տեղը չունեմ, չնայած՝ ջահել հարս եմ, բայց ինչ ունեինք կորցրել ենք, մտածեցի՝ մնամ տանը՝ անգործ կգժվեմ, ու ապրի՛ք, որ ճամփից ինձ վերցրիք։ Հասնենք տեղ, կպատմեմ գլխովս անցած-գնացածը։

-Առավոտից իրիկուն հեռուստացույցից չէի պոկվում․ ի՞նչ նոր բան կա սահմանից, որտե՞ղ կկարողանամ օգտակար լինել․ շատ քիչ բան կարող էի անել, շատ անուժ էի ինձ զգում, մի տեսակ անպիտան․ դե մի քանի անգամ արտասահմանյան լրագրողների հետ քաղաք դուրս եկա, բայց ամեն բանից անտեղյակ էին․ ջղայնանում էի, հենց հասկանում էի, որ եկել էին, որովհետև պատվեր էին ստացել լուսաբանելու ու մի քանի ժամ հետո օդանավակայանում էին արդեն լինելու, մինչդեռ ինձ թվում էր՝ կարևոր առաքելություն ունեմ նրանց ուղեկցելու, թարգմանելու․․․  դե, որ իրենք էլ մեզ օգնեին՝ աշխարհին պատմելով մեր երկրի իրավիճակի մասին։ Հետո նորից հայտնվում էի հեռուստացույցի առաջ, ու տողը տողով, տողը տողով, տողը տողով՝ սահմանին ընկած տղաների անուններն էին կարդում հաղորդավարները։ Երբ տեսա հայտարարությունը, անունը գրավեց, անելիքն էլ․․․ բացեցի քարտեզը ու հո՛պ, ամենահարավային կետը, դե՛, գնացի՛նք՝ հենց սահման։

Գետի ձգվող ոլորաններով, ճամփի օձագալարներով ընթանում էինք հարավային սահմանին ընդառաջ․ իրիկնաշաղին հասանք երկար սպասված թունելին։ Մեր վարորդը կապի մեջ էր սահմանի բնակիչների հետ․ թունելից հետո հարավային սահմանն էր՝ մեքենայի համար նախատեսված վերջին կայարանը։

-Ու՞ր եք ուղևորվում օրվա այս ժամին, այն էլ հարավային ուղղությամբ, որտեղ մեղմ ասած՝ այնքան էլ ապահով չէ, էն էլ չորս աղջիկներով։ Կարո՞ղ եմ տեսնել Ձեր փաստաթղթերը, նաև Ձեր ուղևորներինը․․․ բացե՛ք բեռնախցիկը, - մոտենալով «ՆախԿին կինոռեժիսորին», խիստ ձայնով պահանջեց սահմանապահը։

-Մենք պայմնանավորվածություն ունենք, պարո՛ն սահմանապահ, կարող եմ զանգել՝ ինքնե՛րդ խոսեք, մեզ սպասում են այս ժամին, հատկապես այս օրերին մեր կարիքը այնտեղ ունեն։ Բեռնախցիկը մաքուր է, - ավելի քան վստահ տոնայնությամբ, բայց ակնառու հարգանքով զրուցակցի հանդեպ, ասաց «Ford»-ի վարորդը։

Հեռախոսակապով հաստատեցին մեր ժամանման նպատակը և թե քանի հոգով պետք է ժամանեինք, ու սահմանապահը, փոքր-ինչ հապաղելով, բացեց ուղեփակոցն ու այլևս չնայեց մեր աչքերի մեջ։ Քիչ անց, մենք հայտնվելու էինք երբեք չավարտվող մութ թունելի մեջ, առանց որի, սակայն, չէինք կարող հասնել Պտղաձոր։

-Այս երկար խողովակին այլնտրանքային ճանապարհ չկա․ ինձ մի պահ թվաց մեզ կարգելեն մուտքը՝ ռազմավարական նշանակության է, բայց փաստորեն համոզեցինք։ Գյուղապետն էլ մեզ է ընդառաջ դուրս եկել, ասաց, որ մեքենայով կդիմավորի, հենց անմիջապես թունելից հետո։

-Թունելներ երբեք էլ չեմ սիրել, բայց պատկերացրու՝ ծննդյանդ օրը նշես այսպիսի մի տեղ։ Իմ ռուս հարևանուհիս՝ հանրակացարանից, պատմում էր, որ իր ընկերը թունելում է սիրո խոստովանությունն արել՝ առանց ավելորդ ծախսերի ռոմանտիկ տեսարաններ գնելու համար։ Հա, մեկ էլ մամաս․․․ ա՜խ մամա՛, շատ ա վախենում էս կարգ փակ տարածքներից, դրա համար հետը գնալուց առաջ մանրամասն պետք ա ներկայացնենք ճանապարհի բաղկացուցիչ մասերը։ Որտեղ թունել, էնտեղ մաման՝ պաս։

-Իմ քունը տանում ա ըսենց տեղեր, պատկերացրե՛ք, նույնիսկ հասցնում եմ պատկերավոր երազներ տեսնել։ Վերջին անգամ, երբ եղբորս հետ էսպիսի փակ մի տեղ էինք հայտնվել, հասցրի մի լավ «հանգստանալ»։ Ղեկին ինքն էր, ես էլ, ինչ-որ կատարյալ լռության մեջ էի հայտնվել ու փորձում էի ձայնով խոսել, բայց ձայնս դուրս չէր գալիս, ուզում էի մի լավ բղավել, բայց կատարյալ լռությունը համրեցնում էր ամեն ինչ։ Փա՛ռք Աստծո՝ երազ էր, երբ զարթնում էի՝ ձայնս տեղը, թունելի վերջն էլ՝ լույս։

-Մեր թունելի լույսն էլ երևաց, բան չմնաց վերջին։

Ու մեքենան, որ գնում էր 20 կմ/ժ արագությամբ, լույսը զգալու հետ, առավել արագընթաց դարձավ և այն պահին, երբ արդեն դուրս էր եկել ճանապարհային խողովակից, կտրուկ արգելակեց։

-Ի՞նչ պատահեց, այս ի՞նչ ձայն էր։

Դկտկ-դկտկ-դկտկ-դկտկ, քթի փնչոց, վրնջյուն, խրխինջ։

-Ա՜յ մարդ, լեղաճա՛ք արիր։

-Ախր, շա՜տ կտրուկ էր, մի պահ թվաց, թե իրական չես, մտածեցի երազիս մեջ է։

-Ի՞նչ երազ, ինքնաձիգն էլ հո իսկական է․․․

-Զոլավոր շապի՞կն ասեմ, թե՞ ձեռքի ինքնաձիգը։

Արագ վարգով մոտեցող կենդանին տանում էր քաղաքացիական հագուստով տղամարդու, որ ձեռքին դեպի վեր պահած ինքնաձիգ ուներ․ ձեռքի հրազենը մետաղե փողով ու փայտե կոթով էր, զոլավոր շապիկին էլ երկայնքով ամրացրել էր շղթայական փամփուշտների հավաքածուն։

Մոտեցավ, բայց ձիուց չիջավ ցած։

-Բարի ուշ գիշե՜ր, բարո՛վ եք եկել։ Ես տեղացի ձիավորներից եմ, էս էլ իմ ձևնա հերթապահություն անելու, որ օտար մարդու մտքովը չանցնի երևալ էս կողմերում։ Դե օտար ասելով՝ գիտեք ում նկատի ունեմ։ Ի՞նչ գործի եք, ինչո՞վ կարող եմ օգնել։

-Մենք Պտղաձոր ենք ուղևորվում, գյուղապետը ուր որ է կերևա, մեքենայով ընդառաջ պետք է գա։

-Հա՜, դե շատ լավ, կուզե՞ք էս ընթացքում հրացանի թաթիկը քաշել օդ։ Կրակել գիտե՞ք։

-Ես երբևէ չեմ փորձել, բայց ամուսինս նախկին զինվորական է։

-Ինքս երբևէ ձեռքումս զենք բռնած չկամ, միայն ֆիլմերում եմ տեսել, մեկ էլ մեր զինվորական շքերթների ժամանակ։

-Ռուսաստան շատ են մարդ սպանում փողոցներում, հենց ընենց տեղը, լինում ա, որ զենքն էլ թողնում են մահացածի կողքին, բայց դե ու՞մ մտքով կանցներ Ձեզ հանդիպելը, էն էլ էս ուշ գիշերին, չնայած, ո՞նց մտքներովս չի անցել, որ սովորական առօրյա չէ․․․

-Չորս փամփուշտը հաստատ մեծ արժեք ունի էս պահին, բայց ես կփորձեի․․․ համ էլ վախերս կցրեմ։

ԴԴՇ․․․

Իրար հաջող ենք ասում ու շարունակում ճանապարհը։

Հեծյալը անհետանում է թունելում։

Մութ գիշերվա փնտրտուքների մեջ մի բանը հստակ է՝ Պտղաձորը ավելի մոտ է թվում։ Մեքենան շարժվում է բնակչություն ունեցող վայրին ընդառաջ․ այդպիսին էր մեր մեծ ցանկությունը՝ երկար ճանապարհը ավարտելու ու վերջապես տեղ հասնելու բաղձալի հույսը։

-Լույսերը վառ մեքենա եմ տեսնում։

-Վայ, վերջապե՜ս, մեզ դիմավորող մեքենան է, ճանաչեցի համարանիշները՝ գյուղապետինն է։

Եվ լույսերը վառ՝ մեքենան ընթանում էր մեր առջևից՝ ծառայելով որպես փարոս։ Չնայած շատ ուշ ժամին՝ Պտղաձորում մեզ սպասում էին․ գյուղական տան բակի լույսը վառ էր, մարդիկ՝ բակի սեղանի շուրջ նստած։

---

․․․առաջին սիրո բացատրությունն իր հայրենիքին

Մաս երկրորդ

Բերքահավաք

Պտուղը հասնի ու մնա ծառին։ Պտուղը ընկնի գետնին, ճաքի, պատառ-պատառ դառնա, կտցահարվի, թոշնի ու չորանա։

Պտուղը հավաքվի, հասնի մարդուն։

Հավի խաշած մսով ու թարմ հավկիթով, ճռճռան ու կարմրաթուշ լավաշով, յուղով ու ծիրանի ջեմով նախաճաշի սեղանին տաս հոգով էինք։ Կինոռեժիսորն ու ճամփի ընկերը վերադառնում էին քաղաք։

-Դե՛, կհանդիպե՛նք մի քանի օրից, մնա՛ք բարով, մեզ անփորձանք ճամփա, ձեզ էլ կողովներով լիքը բերք ու բարիք։ Լա՛վ մնացեք։

Պտղայգին տանից շատ հեռու չէր, բայց առանց մեքենայի հասնել հնարավոր չէր։

Ռեզինե կոշիկները, գշխաշորերն ու ձեռնոցները հագած՝ սպասում էինք մեզ տեղափոխող մեքենայի ժամանելուն։ Մենք եկել էինք տարբեր տեղերից՝ երկրի արևելքից ու արևմուտքից, տեղացիներից՝ մի քանի հոգի, պտղայգու տերերն ու սահմանն անցնել չհաջողած պարսիկը։

Քանի դեռ կժամաներ մեքենան, բերքահավաքների գնացողները քնքշությամբ սիրում էին տան դռան շան փափկամազիկ ձագուկներին, իսկ պտղայգու տերերը արագ ու թեթև քայլերով արձանագրում էին իրենց երջանկությունը, որ հաջողել էին սահմանին լարված այդ օրերին բերքահավաքին մասնակցող մարդկանց փոքր խումբ հավաքել՝ պտուղը ծառին չթողնելու համար․ կխռովի․․․

Մեքենան տեղում էր։

Բերքահավաքի առաջին լույս առավոտն էր։

Ի զարման մեզ, մեքենայի՝ ուղևորների համար նախատեսված սրահը առանց կահույքի էր, երկաթե կմախքն էր միայն մնացել, կոպիտ դռռոցով ավտո էր, բայց գյուղամեջի գործերին ծառայող՝ լրջմիտ դեմքերով ասում էին տեղացիները։ Հատուկ տեղավորվելու հարց էլ չկար, բոլորով ուղղակի լցվեցինք մեջը ու տանայ-նանայ երգելով, շուխուռ անելով ճամփա ընկանք այգիներ։

Բայց արի ու տես, որ ճամփին մեկ էլ էնքան բարձրացավ տրամադրությունը, երգի ձայնը, ու մարդկանց՝ երկաթից նստատեղերին դիմանալու խրախճանքը, որ դըրըխկ․․․ ու ավտոն մնաց առանց հիմնական դռան․ դուռը պոկվեց ու ընկավ, ավտոն դարձավ անդուռ՝ դուռը ինչ-որ տեղ հեռավոր ճամփեքին թողած-մոռացած։ Մի ուժեղ քամի, մի բա՛ց տեսարան ու հե՜յ, տանայ-նանայ երգող վարորդը։

-Տեսնու՞մ ես, այ, այնտեղ, դեմդիմաց, այն փոքրիկ տնակում պատսպարված զինվորականներին։ Երևի իջնում են այստեղ հանգստանալու։

Բա էն բիձե՞ն, որ փոքր դռան մոտի նստարանին մենակ նստած ա, պապուս ա հիշեցնում։ Տեսնում ես ոտքերը բոբիկ են, տես-տե՛ս, կողքին էլ հրազեն ունի, երևի ջահելներից մեկնումեկինն է։ Ինքն էլ՝ կարծես կամավոր լինի էստեղ եկած, - ասում է «Ծանր շնչող աղջիկը»։

-Ի՞նչ ես կարծում, ինչու՞ պիտի էս տարիքին հասներ հեռավոր հարավային սահման, - ասում եմ ես։

-Դե չգիտես, ջահել օրերի ազդեցությամբ է եկել, գիտի էն թվերն են, ինքն էլ մի ուժեղ ազատամարտիկ․ եկել է, որ երկիրը պահի։

-Բիձուն ըտենց մի՛ նայեք, գիտե՞ք՝ ինչ ապուրներ ա պատրաստում։ Մի ամբողջ գունդ սոված չի մնա․․․ - իրենից գոհ-գոհ արձագանքում է դռռացող մեքենայի երիտասարդ վարորդը։

-Է՜խ, պապի՛, եկել ես թոռներիդ կերակրելու։

Բիձեն, հանգիստ նստած դռան առաջ դրված փայտե նստարանին, հեռվից հեռու դիտարկում է՝ ուր ենք գնում, նայում է մեր դռռացող մեքենային, դըըըըռ հա՛ դըըըըռ, դռդռդռդռդռ, դանդա՜ղ, բայց կայուն դանդաղությամբ առաջ շարժվող անդուռը․․․ Պտղաձորի այգիների ճանապարհին է։

Ձորի մեջ տեղ-տեղ տեղադրված գնդացրեր, զինվորական վրաններ, ռազմական ոստիկանության մեքենաներ, զինվորական համազգեստով մարդիկ․․․

Հասանք պահեստ, վերջապե՜ս, խոնավ ու մեծ այս տարածքում բաժանվեցինք փոքր խմբերի՝ երկու կամ երեք մարդուց կազմված, վերցրինք խմբին հասանելիք գործիքներն ու արկղերը և ուղիղ՝ այգիներ։

Կրակե գույն ունեցող լեռների մեջ կարմիր պտուղը ճաք էր տվել, բայց դեռ վար չէր հասցրել ընկնել։ Զույգերով շարք-շարք անցնելու էինք ծառից ծառ, մինչև չհասնեինք վերջին պտղին և այդպես՝ հեկտարներ։ Ծառերից քաղած միլիոնավոր պտուղներ․․․

-Դուք Ձեզ լավ չե՞ք զգում, - հարցրի ինձ հետ աշխատող կնոջը։

-Հոգ չէ, մշտական խնդիր է․․․ սրտամկանի հետ կապված, - ասաց «Սրտամկանի ցավով կինը», - երկար ֆիզիկական աշխատանքից շունչս կտրվում է, մի պահ է․․․ ու կանցնի։ Էդ խիղճը կորցրածները գալու են ու սաղիս պիտ-պիտ անեն։

-Ո՞վ։

-Դե․․․  թշնամին․․․  չե՞ս տեսնում առավոտից ամպերը չեն դադարել գոռգոռալը, ի նկատի ունեմ՝ անդադար կրակոցներ են։ Է՜հ, ի՜նչ ասեմ, էս հիվանդությունս էլ էն թվերից ա գալիս, թե չէ ո՞վ գիտեր՝ սիրտը որ կողմի վրայա։

-Ջուր կխմե՞ք, կամ կուզենա՞ք հեռախոսով փորձեմ զանգել մյուսներին․․․ գուցե դեղի կարի՞ք կա։

-Ջուրը մոռացել ենք, էնքան էս դատարկ արկղերով ընկանք, որ ամենակարևորը մոռացանք, էլ ցած իջնող չկա մի ջրի համար։ Է՜ն է, տեսնու՞մ ես գետնին փռված պտղի ճաք տված գունդը, ծարավը կկոտրի։

-Իրո՛ք, ես էլ նոր զգացի, թե ինչպես են շրթունքներս կպչում իրար, մի սառնորակ աղբյուր լիներ, մի լավ կհագենայինք, բայց երևի պտղահյութով բավարարվենք․․․

«Սիրտ» նկարող աղջիկը» երկու ճաքած պտուղ վերցրեց գետնից ու դրանցից մեկը մեկնեց «Սրտամկանի ցավով կնոջը», և երկուսով միաժամանակ երկու ափերում տեղավորած բաց պտուղները մոտեցրին բերաններին ու մի շնչով ամբողջ պտղահյութը ներս քաշեցին․․․ մինչև վերջին կաթիլը։

Ու ծարավն անցավ, ու սիրտը հովացավ։

Եվ արկղերը լցվեցին, պահեստն էլ պտղածով դարձավ։

---

Լույս՝ խավարի մեջ՝ մթնած սրտերի․․․

Մաս երրորդ

Բերդաքաղաքի անկումը

-Կռիվը պրծա՛վ, - ճիչը բազմազավակ մոր երբեք չի մոռացվի։

Բերքահավաքին մասնակից երկու հոգի բազմազավակ մայրեր էին, մեկը հինգ երեխատեր, մյուսը՝ վեց․ երկուսն էլ՝ ամուսնալուծված։ Բերքահավաքը երիտասարդ կանանց միակ եկամտի միջոցն էր գյուղի պայմաններում։

Իսկ լեռներից այն կողմ կռիվ էր․․․ ու՞ր տանել երեխաներին։

Մարդիկ մեռնում են լեռների փեշերին․․․ ռումբերը թափվում են պտուղների պես ցած․․․

Սենյակում նստել էր քնելու համար նախատեսված իր մահճակալի եզրին ու խոնարհել էր գլուխը։

Ա՜յ «Սիրտ» նկարող աղջիկ, սիրտդ փշուր-փշուր եղավ։ Դու նույնական ես այն գմբեթի հետ, որ ռումբից խոցվեց․ ամբողջ մարմինդ ծակծկված է, թուլացած․ խոնարհվել է քո հավատի խորանը, ու դու դեռ ի վիճակի չես ընկալելու քո վանքի բնաջնջումը, ի վիճակի չես բերքահավաքդ շարունակելու՝ հանուն կյանքի պտղի պաշտպանության․ քո ճերմակ հավատիդ դուռը մնաց հրի ու սրի արանքում։

Քաղաքը ընկավ․․․

-Ասում էի չէ՞, պիտ-պիտ են անելու, դրանք ո՛չ հոգի ունեն, ո՛չ չափի զգացում։ Գիտե՞ս, շատ չտխրես․․․ մենք հնարավոր ամեն ինչ արել ենք, ամեն բան, մեր զինվորները կռվել են քաջաբար։ Ուղղակի, դե ո՞նց ասեմ․․․ թվով չէինք ձգելու, զենքն էլ՝ զենք լիներ․․․ բայց ասում են մի լավ տեղն ենք դրել որոշ տեղերում, ափսոս, սպիտակ քաղաքի անկումը մեզ ծնկի բերեց․․․

Դեմքը պատից չհեռացող, դեմքը այդ աղետին չհավատացող, դեմքը ուռած, դեմքը կաթիլներից թրջված, դեմքը պատերազմից այլանդակված։

Ա՜յ «Սիրտ» նկարող աղջիկ, բերդաքաղաքի թուխպով էիր հիանում․․․

---

Դե ուրեմն, գտի՛ր այդ հանգստությունը․․․

Մաս չորրորդ

Քարայծը

Բերքահավաքի տասներորդ լուսաբացն էր։ Տասներորդ նախաճաշը։

Մարմինը մզզում ու ցավում էր։

Պատշգամբում թելերով իրար կապկպված պտուղները արևայրուքի էին դուրս եկել, շնաձագերը մոր շուրջն էին հավաքվել։

Քարացել էին երկնքի երբեմնի պայթյունները, աղավնիների թռիչքն էր քարացել, աքաղաղի կանչն էր սառչել, բյուրեղացել ու դարձել ապակի։

Այս պատշգամբից նայում ես դեմդիմաց թառած կրակե ժայռերին և այնտեղ՝ այդ ժայռերի ամենաբարձր գագաթին է կանգնել ու այդպես քարացած մնացել քո սիրելի բեզոարը, այդ մարդանման քարայծը, լեռների այդ շիկագույն նախահայրը։ Ա՜խ, երանի՝ ունենայի քո այդ հանգստությունից․․․

Քո աչքերից երևում է, որ դու պատերազմի մասին ոչինչ չգիտես, բայց մի կողմից վնասված թրաձև կեռիկդ, կարծես, հակառակի մասին է վկայում․ կռիվներում երկար տարիների փորձիդ մասին։ Ինչպիսի՞ն են ձեր աշխարհում պատերազմները։ Ինչպե՞ս են մարդկանց վարած պատերազմները ներազդում ձեր աշխարհի վրա։ Ի՞նչ գիտես դու մարդկանց խաղաղ համակեցության մասին, չէ՞ որ դու ես լուռ ականատեսը այս անցուդարձի։

Ինչու՞ ես այդքան երկար ու սևեռված նայում ինձ։ Ես մեղավոր չեմ քո եղբայրների ու քույրերի սպանության մեջ․ այս լեռները քո տունն են, ես չեմ դրդի քեզ, որ դու լքես քո լեռները, այս ժայռագագաթները, որտեղ ցատկոտել ես ու լուսաբացեր դիմավորել։

Երկինքը մխում էր վառված կրակից,

Պտուղները թափվում էին ծառերից, փշրվում էին,

և ես ուզում էի, որ մարդիկ վերագտնեին իրենց խաղաղությունը,

և ես ուզում էի, որ Բեզոարը բղավեր․

-Դե ուրեմն, գտի՛ր այդ հանգստությունը։

Դու սլացար այնպես արագ, որ մարդու աչքը քեզ այլևս չնկատի․․․ բայց ուզում եմ, որ հավատաս ու վստահ լինես, որ քեզ չեմ խաբում, որ դու իմ սիրելի բեզոարն ես, հանգստության լավագույն մարմնավորումը, հնության ավանդները պահողը, մեր խղճի ականատեսը․․․

---

Ես մեռած եմ, իսկ դուք՝ ողջ․․․

Մաս հինգերորդ

Վերադարձ

Լինում են օրեր, երբ աննկարագրելի գեղեցիկ է թվում եկող լուսաբացը, ամպերի վազվզոցը, ձորում վարգ անող ձին, երկրի ընդերքից տրված ծառի պտուղը, տուն վերադարձող զինվորական հագուստով տղան․․․

Հագի կոշիկները իրենը չէին․ նկատելիորեն մեծ էին ոտքին, եսիմումն էին՝ դաշտերից գտած․ կզգացվեր չէ՞, եթե իրենը լինեին․ ոտքը գետնին չթողնելու ու վերադարձը ապահովելու համար գտած այլ մեկի կոշիկներն էին հագին։

Զինվորական չարչրկված հագուստի բուշլատի ձախ գրպանին սպիտակ ներկանման նյութով գրված էր «դուշման», մեջքին էլ վերից-վար նույն սպիտակ ներկով՝ բարակ ու մեծ խաչ։

Կարմիր «Օպելի» մեջ երկու հոգով էին, ինքն ու քաղաքացիական հագուստով կանաչաչյա ճամփընկերը։ Ճամփի վրայի փոքր սրճարանի մոտ էին կանգառն արել սուրճ ու սիգարետ գնելու։

Իսկ մենք Պտղաձորից վերադառնում էինք տուն․ տաքսին իր համար հանգիստ շարժվում էր․ ես էի, բիձեն ու բերքահավաքի տղաներից մեկը, որ տուն էր վերադառնում մանկահասակ երեխայի ծննդյան տարեդարձի առիթով։

Տաքսին իր համար հանգիստ շարժվում էր․ ճամփեքին սովորականից շատ եռուզեռ կար՝ մարդկանցով լցված մեքենաներ, բեռնատարներ, զինվորական գերատեսչության շարասյուներ, մեկ էլ՝ ճամփամիջում ընկած շան մարմին։

Դըըըըխկ՝ հարված ձախից, ու արգելակում ենք։ Ապակիները․․․ ճամփի վրայի փոքր սրճարանից գալիս են օգնության։

-Ժողովուրդ, ջու՛ր բերեք․․․ ջու՜ր, լավ է լուրջ բան չկա․․․ շշով ջուր․․․ դե՜, վերցրե՛ք, խմեք, թեթև հարված էր․․․ լա՛վ պրծանք, - գոտեպնդող ձայնով ասաց մեքենային ամենամոտը կանգնած սրտացավ մեկը։

Մեքենայից դուրս եկանք, խեղճ վարորդը խնդրեց, որ փոքր սրճարանում սպասենք, մինչև մի լուծում կգտնի։ Բայց, այ մեքենայի վիճակը լուրջ էր․․․

-Ապակիները վնասվել են․․․ կներե՛ք, բայց այսպես, երևի, չեմ կարողանա ճանապարհը շարունակել, երևի խնդրեմ՝ տեղ հասնելու ուրիշ մեքենա գտնեք, - ասաց տաքսու վարորդը։

-Ոչի՜նչ, ախպե՛րս, քեզ կարա՞նք օգնած լինենք, - հարցրեց բիձեն՝ խռպոտ-խռպոտ։

-Չէ՛, հայրի՛կ, կլուծեմ, կարգի կբերեմ․․․  բայց էն կարմիր ավտոյով տղերքը տեղ ունեն մեքենայում, շարժվում են ոնց որ, ախպե՜ր, ախպերնե՜ր․․․ ու՞ր եք գնում, մարդ կտանե՞ք ձեզ հետ քաղաք։

-Հա, բա ո՜նց, կտանենք, եկեք, եկեք, պայուսակները տեղավորեք, գնանք, - ժպիտով արձագանքեց կանաչաչյան։

Ու րոպեներ անց, կարմիր մեքենան պատրաստ էր սլանալուն։

-Տղե՛րք, էն կողմերի՞ց եք գալիս, - խռպոտ ձայնով խոսակցության սկիզբը դրեց պատերազմների բովերով անցած բիձեն։

-Հա, հայրի՛կ։ Մեր եղբորը տանը սպասում են, ես էլ գնացել էի սահման, որ էնտեղից բերեմ հետ տուն, թե չէ ինքն իրենով հաստատ չէր գալու․ չի՛ էլ պատկերացնում, որ կռիվը պրծել ա։ Ամբողջ ճամփին ասում ա՝ գամ, մերոնց տեսնեմ ու նորից հետ եմ գնալու տղերքի մոտ։ Էդ պայմանով ա էկել․․․ - ասաց կանաչաչյան (փորձելով մեզ հասկացնել, որ ընկերը լսելու հետ էլ խնդիրներ ունի․ ականջաթաղանթը վնասված էր․․․)։

-Հա՜ տղերք, դուք որ չլինե՜իք․․․ էսօր էրեխուս ծնունդն ա, մեկ տարեկան ա դառնում, կհասցնեմ ճիշտ ժամանակին հասնել տուն՝ ձեր շնորհիվ․․․ շնորհակալ եմ։

Գիտի, թե կռիվը չի պրծել, բայց մենք էլ չենք հավատում, որ կռիվը պրծել ա, ոնց որ տրամադրված լինի նորից գնալուն․ նայի՛ր, շտապողական հայացքը մշտապես մեջն ա, ուզում է տնեցիներին շուտ տեսնի ու նորից գնա այնտեղ, գնա ու սպանի, գնա ու սպանվի, միայն նորից գնա․ հլը նայի՛ր, անհանգիստ աչքեր, բիբերի աջուձախ շարժեր, թարթիչների կկոցներ․․․

Կարողո՞ղ է էն երեք մեծ պտուղներից մեկը տամ իրեն, հը՞․․․

Տու՛ն, դե կտանեմ․․․ բայց ուզում եմ մի ձև շնորհակալ լինել,

սպասի՛ր, հիմա հանեմ տոպրակից ու տամ,

ինչ էլ խո՞րն եմ տեղավորել․

-Ներեցե՛ք, իսկ Ձեր անու՞նը․․․

-Իրա անունը, Միրոյա, Միրո՛, քույրի՛կ, - ժպիտով շտապեց ծանոթացնել կանաչաչյան։

Պտուղը ափերիս մեջ ա․․․

-Էս Պտղաձորի ամենամեծ պտուղն ա, իմ ձեռքերով եմ քաղել, ուզում եմ տալ Ձեզ՝ որպես շնորհակալության նշան։

-Միրո՛, մենք Պտղաձոր չենք էղել չէ՞, բայց տե՛ս, որ բարիքից օգտվում ենք, ապրի՛ մեր քույրիկը։

Աննշմար լռությունից հետո ասաց․

-Ես գիտեմ՝ ուր կտանենք պտուղը։

Եկեղեցում լռություն է։

Խաչքարի մոտ հինգով նկարվում ենք։

Հերթով իջնում ենք եկեղեցու տարածքի խոր վիրապը՝ մոմ վառելու։

Հետո ինքն ասում ա, որ չունի սիրած աղջիկ․․․

Սպասողը չի եղել․․․   չկա, ու էդ մտքից դժվար ա կռվել․․․

Իսկ այստեղ՝ եկեղեցում, լռություն է։ 

Մութ է, արդեն ուշ գիշեր։ Բիձեն վաղուց տուն է հասել։

-Հաջո՛ղ, տղե՛րք ջան, էստեղից արդեն ինքս կհասնեմ, - ասում է բերքահավաքի տղան, որ մանկահասակ երեխայի ծննդյան արդեն ավարտին էր հասնելու տուն։

Մեքենայում մնում ենք երեքով։

-Իսկ ես գիտեմ՝ ուր կտանենք պտուղը։ Կգա՞ս մեզ հետ, - հարցրեց Միրոն՝ պտուղը ափերի մեջ առնելով։

Նրանք գիտեն՝ ուր են տանում պտուղը, իսկ ես գնում եմ չգիտեմ ուր, բայց այն վստահությամբ, որ պտուղը այդտեղ հասցնելու համար իմ ներկայությունը կարևոր է։

Մենք մտնում ենք սեփական տան կիսախավար ետնաբակ։ Մեզ մեծ ոգևորությամբ դիմավորում է մորուքավոր տղամարդը։ Հրավիրում է ներս՝ տուն, հաց ուտելու։

Առջևից քայլում է Միրոն, հետո կանաչաչյան, հետո ես․․․

Գլուխս կախ եմ քայլում, հազվադեպ եմ բարձրացնում հայացքս՝ անծանոթ տեղից է, վստահում եմ միայն իմ առջևից քայլողի ոտնահետքերին․․․

Ղըրթ-ղըրթ, խըրթ-խըրթ․․․ ոտքերի տակ մանր քարեր, մանր քայլեր, մութ-մութ տեղեր, մութ-մութ, շատ մուտ ու մեկ էլ՝ տուն՝ դուռը բաց․․․ ներսում՝ լույսերը վառ․․․

Մեզ սպասում էին․․․

Մենք մտնում ենք ներս, ներսում՝ վառվող սպիտակ մոմեր, ինձ մոտենում է թափանցիկ գեղեցկությամբ մի անծանոթ կին ու ամուր, շատ պինդ գրկում, կարծես, ինձանից առաջ բոլորն էլ պինդ էին գրկել նրան, ու ես հաջորդ պինդ գրկողը դարձա․․․ բայց պինդ գրկողը ավելի շատ ինքն էր, բայց ստացվեց, որ ես էլ պինդ գրկեցի․․․ և հայացքս էդ պնդության մեջ փախցրի ձախ ու տեսա երիտասարդի աչքերը, նրա ժպիտը ու նրա նկարի մոտ խոնարհած թարմ ծաղիկները․․․

Լինում են օրեր, երբ աննկարագրելի գեղեցիկ է թվում եկող լուսաբացը, ամպերի վազվզոցը, ձորում վարգ անող ձին, երկրի ընդերքից տրված ծառի պտուղը, տուն չվերադարձած զինվորական հագուստով տղայի ժպիտը․․․

Ես դնում եմ պտուղը մոր ձեռքերի մեջ, ու տանից դուրս ենք գալիս․․․

---

Ես դնում եմ պտուղը մոր ձեռքերի մեջ․․․

Վերջաբան

Երազ

Ես վերցնում եմ պտուղը իմ ձեռքերի մեջ, ու այնպես պինդ եմ գրկում այն, այնպես պինդ, որ այն փշրվում է՝ ատամների պես, երբ պինդ-պինդ սեղմես։ Փշրվում են․․․ հատիկները պտղի․․․

Ես վերցնում եմ փշրված պտուղն ու սեղմում ատամներիցս ներս, ավելի պինդ, որ հասցնեմ կոկորդիս, որ վերջապես հագեցնեմ ծարավս՝ այս արևից ձեռքբերված։ Ես, անկուշտի պես, խմում եմ պտուղը, ոչ մի հատիկ չխնայելով, պտղամիսն անգամ ներս վերցնելով․․․

Այն ամենն ինչ կա պտղից, ես կուլ եմ տալիս։

Ի՜նչ ծարավ էի,

կաթիլ-կաթիլ,

հատիկ-հատիկ,

կուլ եմ տալիս․․․

Ես վերցնում եմ պտուղը իմ ձեռքերի մեջ, ու այնպես պինդ եմ գրկում այն, այնպես պինդ, որ այն փշրվում է՝ ատամների պես, երբ պինդ-պինդ սեղմես։ Փշրվում են․․․ հատիկները պտղի․․․

Ի՜նչ ծարավ էի, կաթիլ-կաթիլ, հատիկ-հատիկ, կուլ եմ տալիս․․․

Ես վերցնում եմ փշրված պտուղն ու սեղմում ատամներիցս ներս, ավելի պինդ, որ հասցնեմ կոկորդիս, որ վերջապես հագեցնեմ ծարավս՝ այս արևից ձեռքբերված։ Ես, անկուշտի պես, խմում եմ պտուղը, ոչ մի հատիկ չխնայելով, պտղամիսն անգամ ներս վերցնելով․․․

Այն ամենն ինչ կա պտղից, ես կուլ եմ տալիս։

Ես վերցնում եմ պտուղը իմ ձեռքերի մեջ, ու այնպես պինդ եմ գրկում այն, այնպես պինդ, որ այն փշրվում է՝ ատամների պես, երբ պինդ-պինդ սեղմես։ Փշրվում են․․․ հատիկները պտղի․․․

Ես կուլ եմ տալիս պտղահյութը․․․

Ես վերցնում եմ փշրված պտուղն ու սեղմում ատամներիցս ներս, ավելի պինդ, որ հասցնեմ կոկորդիս, որ վերջապես հագեցնեմ ծարավս՝ այս արևից ձեռքբերված։ Ես, անկուշտի պես, խմում եմ պտուղը, ոչ մի հատիկ չխնայելով, պտղամիսն անգամ ներս վերցնելով․․․

Այն ամենն ինչ կա պտղից, ես կուլ եմ տալիս։

Ես կուլ եմ տալիս պտղարյունը՝ ագահի պես, ծարավը հագեցնելու համար։

պտղարյու՞ն է․․․ վա՜յ, վա՜յ, արյան ծարավ․․․

Ես դնում եմ պտուղը մոր ձեռքերի մեջ․․․

Եվ վեր թռչում։

Միրոյին՝

Ե՛վ

ծիծեռնա՛կ,

Այժմ դարձիդ՝

Բույնդ ավերակ,

Արյունարբու։

Ե՛վ

ծիծեռնա՛կ,

Երգդ կարկատված,

Հուշերդ՝ հափշտակված,

Թշնամուց։

Ե՛վ

ծիծեռնա՛կ,

Երգու՛մ կրկին,

Սիրու՛ն թռչնակ։

♡